کتاب

نام كتاب: إثبات الوصية للإمام على بن أبى طالب‏، نويسنده: على بن حسين مسعودى‏؛  وفات: ۳۴۶ ق‏ ؛ تعداد جلد واقعى: ۱؛ زبان: عربى‏، موضوع: چهارده معصوم عليهم السلام‏ ـ این کتاب توسط آقای محمدجواد نجفى ترجمه و در سال ۱۳۶۲ ش‏ توسط انتشارات اسلامیه تهران در یک جلد به چاپ رسیده است.

موضوع كتاب‏ اثبات الوصیة: این كتاب در زندگی پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و دوازده امام است كه به وسیله یكی از عالمان شیعه در قرن چهارم تدوین شده و به مسعودی مورخ مشهور نسبت داده می‌شود. نام كامل این كتاب اثبات الوصیة للامام علی بن ابی‏طالب علیه‌السلام است و همانگونه كه از نامش پیداست به اثبات وصایت و جانشینی امام علی علیه‌السلام از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اختصاص دارد. اما به مناسبت، از سایر ائمه هم سخن گفته و نیمی از كتاب را به آنان اختصاص داده است.

هدف از تألیف کتاب: هدف مؤلف آن بوده كه تسلسل وصایت و جانشینی را در میان انبیاء اثبات و به امیرالمؤمنین و امامان(علیهم‌السلام) پس از او متصل نماید. بدین جهت شرحی از زندگی پیامبران از آدم تا خاتم همراه جانشینان آنان ارائه می‌‏دهد. اثبات الوصیة در دو قسم تنظیم شده است: قسمت نخست درباره حجت‏ های الهی از آدم تا محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و قسمت دوم درباره حجج الهی از پیامبر  صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تا حضرت مهدی(عج) است.

مؤلف كتاب برای مطالب خود منبعی ذكر نكرده و غالباًً سلسله اسناد خود را نیاورده است. البته در قسمت دوم تا حدودی به برخی راویان اشاره كرده لیكن آن هم سند كاملی برای روایات به شمار نمی‌‏رود، بلكه فقط به چند نفر از راویان میانی اشاره می‌‏كند. او داستان زندگی و معجزات انبیا و ائمه را به صورت پیوسته نقل می‌‏كند و تنها گاهی با عبارت «روی» مطالب را از همدیگر تفكیك كرده است. مطالب اثبات الوصیة در منابعی چون كافی و بصائر الدرجات و كتب مشابه حدیثی یا تاریخ ائمه وجود دارد.

نویسندگان قرون بعدی نیز به طور گسترده ‏ای از او نقل كرده‏ اند و این كتاب در میان كسانی چون صاحب الخرائج و الجرائح و مناقب نویسان بعدی رواج داشته و مجلسی نیز از آن در بحار فراوان بهره برده است.

جایگاه، شخصیت و زندگانی علی بن حسین مسعودی‏: ابو الحسن علی بن حسین بن علی بن عبد اللّه هذلی در سال ۲۸۷ ه. /۹۰۰ م. در بغداد به دنیا آمد و در همانجا نیز رشد و نمو كرد. او از نوادگان عبد اللّه بن مسعود، صحابی بزرگ رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، بود و به همین دلیل به مسعودی مشهور شد. عبد اللّه در زمان خلافت عثمان و همزمان با سفر بسیاری از صحابه به شهرهای مفتوحه، به عراق آمد. در عراق منزلت بالایی یافت و به همین دلیل مردم از مواضع او در مقابل عثمان دفاع می‌‏كردند. برخورد خشونت آمیز عثمان با وی از عوامل انقلاب مردم عراق علیه عثمان شمرده می‌شود.

خاندان ابن مسعود سالیان درازی در عراق زیستند و با پرهیز از ورود به مسایل سیاسی در عصر خلفای اموی و عباسی به مسایل علمی و فرهنگی پرداختند. آنان بغداد را برای سكونت در روزگار منصور انتخاب كردند. بغداد در زمان مسعودی از مهم ترین مراكز علمی جهان اسلام به شمار می‌رفت و این فرصت مناسبی برای فراگیری علم و دانش وی بود. علاوه بر آن، خاندان او نیز اهتمام ویژه ‏ای به دانش اندوزی وی داشتند.

سفرهای علمی‏ علی بن حسین مسعودی‏: مسعودی علاوه بر بهره ‏گیری از علوم مختلف مانند لغت، ادبیات، فقه، تاریخ، جغرافیا و فلسفه به زبان‏ های فارسی، هندی، یونانی، رومی و سریانی آشنا شد. كسب دانش بیشتر و آشنایی بهتر با فرهنگ‏ های مختلف، او را برای سفر به نقاط مختلف جهان علاقه ‏مند كرد. با اینكه در آن زمان دولت‏های مستقل حكومت داشتند ولی وحدت اسلامی همچنان بر مرزهای سیاسی چیره بود و در مجموع مملكتی به نام «مملكت اسلام» را تشكیل می‌دادند كه هر مسلمانی می‌توانست آزادانه در محدوده جغرافیایی این مملكت از نقطه‏ای به نقطه دیگر سفر كند.

دلیل دیگری كه مسعودی را به ترك بغداد وادار كرد، اوضاع نابسامان سیاسی بغداد و تسلط تركان بر خلفای عباسی بود. او در طی این سفرها می‌توانست آزادانه و به دور از چالش‏ های سیاسی، تاریخ خلفای عباسی را تدوین كند. مسعودی به این منظور به فارس، كرمان، اصطخر، هند، ملتان و منصوره سفر كرد و از آنجا به كنبایه، صیمور، بومبای و سیلان رفت و سپس سفر دریایی خود را به شهرهای چین آغاز كرد و پس از بازدید از مداگاسكار و زنگبار به عمان بازگشت. او همچنین سفری به آذربایجان و گرگان و از آنجا به مناطق شام و فلسطین كرد. با دیداری از مرزهای شام به بصره آمد و دوباره به شام بازگشت و برای مدتی در دمشق اقامت نمود.

با اینكه مسعودی به زادگاه خود عشق می‌‏ورزید، شهرهای عراق را می‌‏ستود و ویژگی‏ های آنها را یادآور می‌شد ولی مصر را به دو دلیل برای اقامت برگزید: یكی چالش ‏های سیاسی بغداد كه دستاورد سلطه نیروهای غیر عرب بود و دیگری امنیت، آسایش و نهضت علمی-فرهنگی مصر كه محصول حكومت اخشیدی‏ ها به شمار می‌آمد.

مسعودی كتاب «مروج الذهب» را در مصر منتشر كرد و تا پایان عمر در آنجا زیست. او بیان داشته كه تألیف كتاب «مروج الذهب» را در سال ۳۳۲ هجری شروع كرده و در سال ۳۳۶ ه. در فسطاط به پایان رسانده است. همچنین یادآور شده كه در سال ۳۴۲ هجری نسخه اول كتاب «التنبیه و الاشراف» را تدوین نموده و در سال ۳۴۵ ه. بر آن كتاب اصلاحات و اضافاتی داشته است.

ویژگی‏های فردی‏ علی بن حسین مسعودی‏: شرح حال نویسان جز از شخصیت علمی مسعودی سخنی نگفته ‏اند، از این رو از ویژگی‏ های جسمی، فعالیت‏ های روزانه و زندگی خصوصی وی آگاهی چندانی وجود ندارد. برخی ویژگی ‏های او با مطالعه كتاب‏ های «مروج الذهب» و «التنبیه و الاشراف» به دست می‌‏آید. وطن دوستی یكی از خصوصیات بارز مسعودی است. با اینكه او بیش از ۲۵ سال در سفر بوده و از این رهگذر شخصیت جهانی پیدا نموده است، ولی هیچگاه زادگاه خود را فراموش نكرد و پیوسته در آرزوی دیدار آن لحظه شماری كرد. او به نقل از حكما، علاقه به وطن را نشانه وفا و تكامل عقل دانسته است.

اعتماد به نفس در مسایل علمی و فرهنگی ویژگی دیگر اوست. او با تكیه بر سفرهای علمی ‏اش بر مؤلفان معاصرش افتخار كرده و چنین گفته است: گزارش ‏های شخصی كه در زنجیر وطن بوده با كسی كه بخشی از عمر خود را در سفرهای علمی سپری كرده است قابل مقایسه نیست. مورخان و محدثان نیز اعتراف دارند كه كتاب‏ های مسعودی حكایتگر تجربه و مهارت اوست. او خود نیز به ارزش تألیفاتش آگاهی داشت و از این رو برای جلوگیری از هر گونه تحریف و اضافه و نقصانی، غضب و بلای الهی را به افرادی كه قصد تصرف در آنها را دارند، یادآور شده است. مسعودی ویژگی فوق را با تواضع علمی مزین كرده و از كاستی‏ های كتابش عذرخواهی نموده است. او این كاستی‏ ها را به غفلت‏ های مؤلف و گاهی نسخه ‏نویسان نسبت داده است.

مسعودی در دیدگاه دانشمندان‏: از دیرباز مسعودی و اندیشه ‏های او مورد توجه مورخان و نویسندگان عرب و غیر عرب بوده است. كتبی از او به عنوان اخباری علامه و صاحب غرائب و نوادر یاد می‌كند؛ (فوات الوفیات ۲/۵۷).

ابن خلدون با اینكه بسیاری از روایات او را نقد كرده است به برتری علمی او اعتراف دارد. احمد امین، شیوه تاریخ نگاری او را مغایر با شیوه طبری و هر كدام را دارای فضیلتی دانسته است. او افزوده است كه مسعودی علاوه بر اینكه مورخ بوده جغرافی ‏دان نیز بوده است، (ظهر الاسلام ۲/۲۰۶-۲۰۷).

متفكران مغرب زمین نیز توجه خاصی به مسعودی و دستاوردهای علمی او دارند. از این رو از قرن ۱۹ میلادی كتاب‏ های او در اروپا به زبان‏های مختلف ترجمه شده و او را «هرودت شرق» لقب دادند، (گوستاولوبن: حضارة العرب، ص ۴۵۳).

مذهب مسعودی‏: شرح حال نگاران شیعه «مسعودی» را از اصحاب امامیه دانسته و به تشیع وی تصریح كرده ‏اند. بحث و بررسی او در موضوع امامت نشان از اهتمام و علاقه ویژه وی بدان موضوع و بیانگر تمایلات مذهبی اوست. عناوین كتاب های وی در موضوع امامت عبارتند از:-الاستبصار فی الامامة -الانتصار فی الامامة -حدائق الاذهان فی اخبار آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم-مزاهر الاخبار و ظرائف الاثار للصفوة النوریة -الصفوة فی الامامة.

پرداختن وی به نظریه «وصایت شیعی» در آغاز كتاب «مروج الذهب» و پی‏گیری آن در طول تاریخ و اعتقاد بر اینكه «خداوند هیچگاه زمین را از حجت خالی نمی‌گذارد» و ذكر حدیثی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم خطاب به علی علیه‌السلام كه «انت و اثنا عشر من ولدك ائمه الحق» می‌تواند نشان از تشیع بارز وی باشد.

مسعودی اهتمام بسیاری برای ثبت زندگانی حضرت علی علیه‌السلام و ذكر مناقب و فضائل آن حضرت كرده است. «ابن حجر» سخن مسعودی درباره امتناع بعضی صحابه از بیعت با علی علیه‌السلام و بیعتشان با یزید بن معاویه و «تقدم حضرت علی علیه‌السلام بر دیگر صحابه» در دیدگاه مسعودی را بهترین نشانه بر تشیع او دانسته است.

مقدم كردن آراء و نظریات شیعه به هنگام ذكر آرای مختلف فرق درباره مسئله ‏ای، می‌‏تواند حاكی از تمایلات مذهبی وی باشد.

تالیفات  مسعودی‏: از كتاب های متعددی كه مسعودی تالیف كرده، ۲ كتاب باقی مانده است.

۱-مروج الذهب و معادن الجوهر ۲-كتاب التنبیه و الإشراف (آخرین كتابی است كه تألیف كرده است)

كتب مفقود مسعودی عبارتند از: ۳-اخبار الزمان و من اباده الحدثان من الامم الماضیه و الأجیال الخالیة و الممالك الداثرة ۴- الكتاب الاوسط  ۵- فنون المعارف و ما جری فی الدهور السوالف ۶- ذخائر العلوم و ما كان فی سالف الدهور ۷- الاستذكار لما جری فی سالف الأعصار ۸- نظم الجواهر فی تدبیر الممالك و العساكر ۹- الاخبار المسعودیات ۱۰- وصل المجالس بجوامع الاخبار و مختلط الآثار ۱۱- تقلب الدول و تغیر الآراء و الملل ۱۲- راحة الأرواح ۱۳- كتاب المبتدأ ۱۴- المقالات فی اصول الدیانات.۱۵- خزائن الدین و سر العالمین.۱۶- الاسترجاع فی الكلام.۱۷- الابانة عن اصول الدیانة ۱۸- الانتصار ۱۹- نظم الادلة فی اصول الملة ۲۰- نظم الأعلام فی اصول الاحكام ۲۱- المسائل و العلل فی المذاهب و الملل ۲۲- الواجب فی الفروض اللوازم ۲۳- الاستبصار فی الامامة ۲۴- الصفوة فی الامامة.۲۵- حدائق الاذهان فی اخبار اهل بیت النبی صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و تفرقهم فی البلدان: در این كتاب از فضائل و مناقب حضرت علی علیه‌السلام سخن گفته. ۲۶- مزاهر الاخبار و طرائف الاثار: این كتاب در اخبار آل البیت علیهم‌السلام است.۲۷- رسالة البیان فی أسماء الائمة القطعیة من الشیعة: این كتاب درباره زندگانی ائمه اثنا عشریة نوشته شده است.۲۸- الزاهی: در این كتاب از اسلام حضرت علی علیه‌السلام سخن گفته است.۲۹- سر الحیاة ۳۰- القضایا و التجارب.۳۱- الزلف ۳۲- المبادئ و التراكیب.۳۳- طب النفوس ۳۴- النهی و الكمال‏ ۳۵- الرؤوس السبعة من السیاسة الملوكیة و مللها الطبیعیة. ۳۶- الدعاوی السنیعة. ۳۷- مقاتل فرسان العجم.

نام تمامی این كتابها در مروج الذهب و التنبیه و الاشراف آمده است. افزون بر این كتب «ابن ندیم» به دو كتاب دیگر در الفهرست اشاره كرده است: ۳۸- التاریخ فی اخبار الامم من العرب و العجم. ۳۹- كتاب الرسائل. تفاوت دو كتاب «اثبات الوصیة للإمام علی بن ابی طالب» (چاپ شده در ایران و نجف) و «اخبار الزمان و من اباده الحدثان» (كه در یك جلد چاپ شده) با آثار بر جای مانده از مسعودی در سبك و نوع نگارش و تنظیم مطالب، موجب تردید مورخان در انتساب این دو كتاب به مسعودی شده است.

«اثبات الوصیة للامام علی بن ابی طالب علیه‌السلام» در دو بخش تألیف شده است. در بخش اول با مطالبی از عقل و سپاهیانش، تاریخ انبیا را از هبوط آدم علیه‌السلام تا رسالت پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم مورد مطالعه قرار داده است. در این مطالعات بجای ارائه سند از لفظ «روی» استفاده كرده ولی در بخش دوم به ویژه مباحث مربوط به امامان سند ارائه داده است. نمونه ‏ای از این اسناد در دو كتاب مروج الذهب و التنبیه و الاشراف نیامده و همین امر موجب شده تا عده‏ ای گمان كنند كتاب از مؤلف دیگری است به ویژه كه شیوه تألیف و سبك نگارش آن نیز با دیگر نوشته ‏های مسعودی سازگاری ندارد. با این حال وجود كتاب‏ های زیاد برای مسعودی در مسأله امامت پذیرش انتساب این كتاب به مسعودی را آسان‏تر می‌‏كند.

منبع: مجموعه سیره معصومین